KAZI İŞLERİ
Elle Yapılan Kazı İşleri:
- Son yıllarda oldukça azalmıştır.
- Bazı küçük işlerde ve mekanizasyonun uygulanamadığı küçük çaplı madencilikte halen kullanılmaktadır.
- Enerjinin ulaşamadığı yerlerde yapılacak kazı işlerinde kullanılmaktadır.
- Elle kazıyı, kayacın mukavemetine göre
* kürekle
* kazmayla
* keski ve tokmakla
yapmak mümkündür.
Kürekleme:
- Yığın halindeki veya parçalanmış kayaçlar kürekle yüklenir.
- En fazla randıman için kürek ve içindeki malzeme 10kg olmalıdır.
- Kürek tipleri;
* Normal : Sapı ile 135 derece açı yapar
* Bel : Sapı ile aynı yönde toprak kazısı
* Gelberi ve faraş : Sapı ile 90 derece açı yapar. Dar yerlerde rahat kullanılır.
- Yığın altına 5-10mm kalınlık saç levha yerleştirilir.
- Tırpan, parça halinde cevher yüklemeyi kolaylaştırır.
- Bir işçi 7,5 saatlik bir vardiyada,
* Küçük bir yığından vagon itmeden 12-15 ton malzeme yükleyebilir.
* Büyük vagonda randıman %10-20 azalır
* Vagon 50-100m itilecekse 8-10 ton’a düşer
* Kuyu açmada 7,5-9 ton olur
* Yerüstünde 1,5m3/h randıman olur
* Ayak içinde randıman, damarın kalınlığına bağlıdır.
Kazmalama:
- Yumuşak ve gevşek kayaçların kazısında
- Yardımcı iş olarak;
* Potkapaç çekmede
* Ateşleme sonrası boyut küçültmede uygulanır.
- İşçi, aletin ucunu kayacın içine veya çatlağına sokarak bundan parça koparır.
- Kazmalama işini kolaylaştırmak için 0,5-0,75m derinliğinde potkapaç çukuru açılır.
- Tek ve çift uçlu kazmalar vardır.
* Tek uçlular yeraltında
* Çift uçlular yerüstünde (biri sivri diğeri yassı uç) kullanılır.
- Kazma ağırlıkları;
* Kömür için 1-2kg
* Taş için 2-3kg
Keski ve Tokmak:
- Daha mukavemetli kayaçların kazı ve parçalanmasında kullanılır.
- Koparılacak kısmın üzerinde devamlı tutulduğundan, kazmaya göre daha az enerjiye gerek gösterir.
- Keski, sivri veya yassı uçlu olabilir.
- Tokmak ağırlığı, için gereğine göre 1-5kg arasında olabilir.
- İki işçiyle çalışılması gerekir. Bu sakıncası vardır.
Makine İle Kazı:
- Yüksek randıman ve ucuz olmasından dolayı elle yapılan kazının yerini almıştır.
- Kömür ocaklarında geniş uygulama alanı bulmuştur. Metalik cevher yataklarında ve kaya tuzu ocaklarında uygulanamamaktadır.
- Makine ile kazı sayesinde,
* Patlayıcı madde kullanımı azalmıştır.
* Kömür tozu ve grizuya karşı emniyetli çalışma ortamı sağlanmıştır.
* Tahkimat korunmuştur.
* Göçükler azalmıştır.
- Kazı makineleri;
* Martopikör (mekanik kazma)
* Potkapaç makinesi (yardımcı kazı)
* Kömür sabanı (tam mekanik)
* Kesici-yükleyici (tam mekanik)
* Galeri açma makineleri
- Yatay bir kömür damarı ayağında toplam zamanın;
* %35’ini martopikörle kazı
* %45’ini kürekleme
* %20’sini tahkimat
almaktadır. Dolayısıyla kazı-yükleme makineleri zamanın
%80’ini üzerine almaktadır.
Martopikör :
- Kömür kazısında martopikör ucu, kömür içerisine sokulur ve alet serbest tarafa doğru çekilir. Bu suretle kömür arınında belirli bir parça koparılmış olur.
- Martopikör ayrıca,
* Koparılmış blokların parçalanmasına,
* Yan taşların koparılmasında
* Tahkimat direği yuvalarının açılmasında
* Yardımcı işlerde
* Patlayıcı madde kullanımı yasak olan yerlerde
* Kuyu açma işlerinde (ağır tipler)
kullanılır
Martopikörün Yapısı:
- Martopikör, keski ve tokmağın, basınçlı hava ile hareketinin birlikte sağlandığı, makineleşmiş bir şekildir.
- Tokmak görevini gören piston, bir silindir içinde hareket eder.
- Martopikörü tutmak üzere sap ve basınçlı hava vanası vardır.
- Pistonun ileri geri hareketini sağlamak için basınçlı havanın yönünü değiştiren bir tertibat bulunur.
- Martopikörün kazıcı ucu keski görevini görür ve sağlam çelikten yapılmıştır. Bunun uç kısmı sivri veya yassı olabilir. Yassı olanlar yumuşak kayaçlarda kullanılır.
- Piston, silindir içinde serbestçe hareket eder. Martopikörlerde piston vuruş sayısı;
Ağırlık (kg) Piston Vuruş (dakika) İş (kgm)
* Hafif tipler 0,8-1,0 6-8 1200-1500 * Orta Tipler 1,7-1,8 8-10 700-1000
* Ağır Tipler 2,2-3,0 10-12 500-600
- Pistonun her vuruşunda meydana gelen enerji uca iletilmekte ve kazı işi sağlanmaktadır.
- Basınçlı hava şebekesinden alınan 4-6kg/cm2’lik hava basıncı, pistona gelinceye kadar değerinin yarısını kaybeder. Bu nedenle, her vuruştaki kinetik enerji arttırılamaz. Buna karşılık vuruş sayısı arttırılabilir.
- Sap, aleti tutmaya, aletin ileri itilmesine ve geri darbelerin işçiye iletilmesine yarar.
- İşçi martopiköre basınç yapmadığı zaman kazıcı uç, kazılan kısımdan hemen kurtulur.
- Tozla savaş için, su püskürtmek martopikörlerde imal edilmiştir.
- Pistonun her vuruşunda meydana gelen enerji uca iletilmekte ve kazı işi sağlanmaktadır.
- Basınçlı hava şebekesinden alınan 4-6kg/cm2’lik hava, pistona gelinceye kadar değerinin yarısını kaybeder. Bu nedenle, her vuruştaki kinetik enerji arttırılamaz. Buna karşılık vuruş sayısı arttırılabilir.
- Sap, aleti tutmaya, aletin ileri itilmesine ve geri darbelerin işçiye iletilmesine yarar.
- İşçi martopiköre basınç yapmadığı zaman kazıcı uç, kazılan kısımdan hemen kurtulur.
- Tozla savaş için, su püskürtmek martopikörlerde imal edilmiştir.
Martopikör Bakımı:
- Martopikörün iyi hizmet görebilmesi için, devamlı bakıma ihtiyaç vardır.
- Yağlama ihmal edilmemelidir.
- Toz ve sertleşmiş yağ artıklarının yön değiştirme tertibatından uzaklaştırılması gerekmektedir.
- Kesici ucun, hava kaçırmayacak şekilde takılması gerekir.
- Basınçlı hava hortumu hava kaçırmamalı ve tozdan temizlenmelidir.
- Martopikör kontrolü: Kesici ucun takıldığı kısmın aşınması kontrol edilmeli ve zamanında tedbir alınmalıdır.
Geri Darbe Üç Nedenle Meydana Gelir;
1- Basınçlı Hava Etkisi: Basınçlı hava pistonu ileri iterken martopikörüde geri iter.
2- Geri Basınç Etkisi: Kazıcı ucun taşa tam saplanmaması sırasında, kullanılmayan enerji martopikörü geri iter.
3- Pistonun Geri Hareketi: Pistonun geri hareketi sırasında oluşan kinetik enerjide martopikörü geri iter.
DAMAR İÇİ HAZIRLIKLAR
Damar içinde ileriye (ilerletimli ayak) veya
geriye (dönümlü ayak) doğru hazırlık galerileri
sürülür.
İlerletimli Ayakların Üstünlükleri:
- Üretime hemen başlanır
- Galerilerin ömrü daha kısadır
- Galerilerin sürülmesinden elde edilecek taşlar dolgu olarak kullanılabilmekte. Bunların nakliyesinden kurtulunmakta.
İlerletimli Ayakların Sakıncaları:
-Ayağın bir tarafı göçük yanında bulunduğundan,
damarın tavanını tutmak güçleşir ve sağlam
tahkimat gerekir.
-Damar hakkında önceden bilgi alınamaz
-Havanın bir kısmı göçük veya ramble içerisinden
kısa devre yaparak kaçar.
-Metan yönünden (galeriler önceden açılmadığı
için) rahatlama sağlamaz.
Dönümlü Ayakların Üstünlükleri:
-Sürülen galerilerin bir tarafı kazı sonuna kadar sağlam cevher içinde kalır.
- Damar hakkında bilgi edinilir.
-Ayağa gelen hava kısa devre yapmaz.
-Panodaki metanın bir kısmı galerilerin açılması sırasında boşaltılmış olur.
Dönümlü Ayakların Sakıncaları:
- Üretime başlayabilmek için tüm galerilerin sürülmesinin bitmesini beklemek.
- Açılan galerilerin ömrü uzun olduğundan tamir-bakım masrafları fazlalaşır.
- Galerilerin sürülmesi sırasında çıkan taşların dışarıya taşınması sorun olur.
Hazırlıkların Eski İmalat İle İlişkisi:
- Eski panoların iki tehlikesi vardır:
1) Eski panoda birikmiş olan su yeni panoyu aniden basabilir. Deliklerle boşaltılmalıdır.
2) Yangın tehlikesi olduğundan eski pano ile ilişki hemen kesilmelidir.
- Topuk, ezilmeyecek sağlamlıkta olmalıdır.
1) 10 m'lik topuk yeterlidir.
2) Damar kalınlığının 4-5 katı olmalıdır.
Madenlerde Yeraltı-Kat Hazırlıkları ile ilgili kısa notlar
KatHazırlıkları
*Kuyudan itibaren cevhere varmak için sürülecek galerilerinin tümünü kapsar.
*Maden yatağı, üst üste birbirine paralel dilimlere (katlara) ayrılır.
*Katlarda üretim alttan üste yapılır.
*Yatak yatay ve tekse, kat sayısı tektir.
*Yatak birkaç yatay damardan oluşuyorsa, damar sayısı kadar kat oluşur.
*Damar meyilli ise kat sayısı 3’tür.
Üst Kat : Hava dönüşü, işçi-malzeme-ramble
Orta Kat: Ana nakliyat, üretim katı ve hava girişi
Alt Kat : Hazırlık katı
*Katlar yukarıdan aşağı hazırlanır. Kuyu en derin noktaya açılır ve katlar oluşturulur.
* Faydası : Kuyu derinleştirmeye gerek kalmaz.
* Sakıncaları; 1) Kuyunun açılmasını beklemek,2) Kuyu bitinceye kadar yatırım yapmak, kazanç sağlayamamak.
- Bir katta hazırlık sırasında kuyu derinleştirmek
* Faydası: Hemen kazanç sağlar
* Sakıncaları: 1) Derinleştirme zordur 2) Pahalıdır
Kat Aralıklarının Saptanması
*Kat aralıkları, üretilecek birim cevher tonağı başına düşen masrafların en düşük olacağı bir mesafe olmalıdır.
Kat aralıklarının saptanmasında etkili olan faktörler :
1) Kat Arasındaki Rezerv Miktarı Etkisi:
- Kat arası rezerv miktarı ne kadar fazla olursa birim cevhere düşecek yatırım masrafları o kadar az olur.
- Masrafların az olması için kuyu maden yatağına yakın yerde açılmalıdır.
- Damar kalınlıkları ve damarların yoğunluklar ile orantılı kat aralığı olmamalıdır.
2) Kat Arasında Yapılan Masrafların Etkisi:
- Katlarda, kuyu dibi galerileri, ana nakliyat yolları,
garaj, su havuzları, yardımcı kuyular yapılır.
- Kat arası mesafe ne kadar fazla olursa, maden yatağı ne kadar az katla işletilirse katlardan üretilecek birim cevher maliyeti de o kadar düşük olur.
3) Damarların Eğiminin Etkisi:
- Damarların eğimi ne kadar fazla ise katlar arasındaki
uzunluklarda o kadar kısa olur. Dolayısıyla eğim arttıkça
kat aralıkları arttırılabilir.
- Ara kat yapımından kaçınılmalıdır.
4) Kuyu Nakliye Masraflarının Etkisi :
-Damarda kazılan cevher önce nakliye katına indirilir.
-İndirilme yüksekliği kadar bir kısım tekrar yukarıya çıkarılır.
-Kat arası artacak olursa, cevherin gereksiz olarak alt kata indirme ve çıkarılması sözkonusu olur. Ek masraf (oluk veya bür masrafları) ve zaman kaybı.
5) Kayaç Yapısının Etkisi:
- Kat düzeyinde geniş kesitli galeriler
sürüleceğinden bunların sağlam bir kayaç içersinde açılması istenir.
- Hesaplanmış derinlik çürük tabakalara rastlamışsa, kat aralıkları biraz daha değişik alınabilir.
- Sağlam kayaç içinde galeri sürme masraflı olur, fakat bakım ve emniyet yönünden faydalıdır.
6) Su Atım Masraflarının Etkisi:
- Kat arası arttıkça masraflar artar
- Gereksiz yere inilir-çıkılır.
7) Havanın Isınmasının Etkisi:
- Kat aralıkları arttıkça direnç ve dolayısıyla havalandırma masrafları da artar.
- Ayrıca hava sıcaklığı da artar. Beher 10 m için sıcaklık 1oC artar.
